Προσοτσάνη: Οι φύλακες του κάμπου

Στα χωριά του κάμπου ο πλούτος της γης καθορίζει το τοπίο. Όπως το σκαμμένο χώμα εναλλάσσεται με τα σπαρτά, έτσι και οι μεικτές εθιμικές παραδόσεις επενδύουν το πολύχρωμο ψηφιδωτό ενός αρχέγονου λαϊκού πολιτισμού.

Στα χωριά της υπαίθρου, στον κλοιό των βουνών, στη λεκάνη του Αγγίτη, στην πεδιάδα των χρυσόφυλλων καπνών. Στέκεσαι, στον φημισμένο κάμπο Προσοτσάνης, στις υπώρειες του Μενοικίου όρους, με θέα στους πρόποδες του Φαλακρού.

Γόνιμα χώματα σε περιβάλλουν, η Μικρόπολη γαντζωμένη σε καστανοδάση, η Καλλιθέα φωλιασμένη σε ρέματα, η Πετρούσα περήφανη για το αμφιθέατρο που κάνει τη διαφορά στην είσοδο του ομώνυμου φαραγγιού.

Στα σπλάχνα τους σχηματίζονται σπήλαια και μέσα τους ρέει ο ποταμός Αγγίτης, 12 ολόκληρα χιλιόμετρα διανύει σε ένα υπόγειο ταξίδι που όμοιό του δεν υπάρχει πουθενά στον κόσμο.

Στις όχθες του, ο προϊστορικός οικισμός Σιταγρών προσδιορίζει το αστικό κέντρο αρχαίων και βυζαντινών χρόνων, τον πρόγονο της σημερινής Δράμας.

Η μυρωδιά της τοπικής αγροτικής παράδοσης ξεπηδά από τα καπνομάγαζα του 19ου αιώνα, σηματοδοτεί την οικονομική πρόοδο και χάρη σε αυτήν ανεγείρονται πνευματικά ιδρύματα, εκπαιδευτήρια που λειτουργούν ακόμα.

Στην Προσοτσάνη, γύρω απ’ τον πλάτανο, στον μαχαλά με τα μακεδονικά σπίτια με τα σαχνισιά, ορθώνεται το «περικαλλές των Μουσών Μέγαρο» του 1909. Α’ Δημοτικό Σχολείο σήμερα, κυψέλη της ελληνικής παιδείας στα χρόνια του μακεδονικού αγώνα, σφύζει από ζωή και συγκροτεί γύρω του τον πυρήνα του σύγχρονου διοικητικού κέντρου.

Όποιον και να ρωτήσεις θα στο πει. Δυο καπναποθήκες απομένουν· σύμβολα μιας άλλης εποχής, μάρτυρες των ονομαστών ποικιλιών «μπασμάς» και «μπασή μπα(γ)λή» οι οποίες ευδοκιμούσαν σε όλα τα καμπίσια χωριά.

Περιζήτητες στις αγορές Ευρώπης και Αμερικής, προορίζονταν 100% για εξαγωγή, αφού θεωρούνταν πως ήταν το μυστικό συστατικό, το άρωμα στα χαρμάνια, ο τρόπος να τους δώσουν ζωή…

 

Χαρμάνι από τα λίγα

«Πάρε ένα μάτσο και ξεφύλλιζε…» - το βλέπεις με τα μάτια σου, το ίδιο συμβαίνει ακόμα. Στα ενδότερα της επιχείρησης του καπνεμπόρου Βασίλη Μελενεκλή οι αγοροπωλησίες δίνουν και παίρνουν· οι εκτιμητές καπνού οσμίζονται, αγγίζουν, βαθμολογούν. Αν όλη η Δράμα βγάζει συνολικά 200 τόνους καπνών, οι 80 καλλιεργούνται στην Προσοτσάνη.

«Τα καλύτερα στον κόσμο», τονίζει ο επιχειρηματίας. «Η ποικιλία που καλλιεργούμε σήμερα αντιπροσωπεύει το αλάτι και το πιπέρι σε όλα τα χαρμάνια τύπου blend, στα οποία μπαίνει ένα ποσοστό της τάξεως του 3-5%, το πολύ. Δίνει τις γεύσεις και τα αρώματα που έχουν τα τσιγάρα τους. Χωρίς αυτά δεν γίνεται».

Τα πολύτιμα φύλλα κρέμονται γύρω σου, στεγνώνουν στις λιάστρες, αργότερα θα μεταφερθούν σε υπόγεια να μαλακώσουν.

«Όταν η επεξεργασία γινόταν αλλιώς, τα καπνά έφευγαν από εδώ και πήγαιναν στα καπνομάγαζα. Περίμεναν να έρθουν οι χειμώνες, οι υγρασίες, οι ομίχλες, και μετά έμπαιναν στη διαδικασία να τα επεξεργαστούν. Πλέον δεν υπάρχουν καπνά μαζεμένα. Όλα έχουν βιομηχανοποιηθεί προς όφελος του παραγωγού».

Μόνο οι λέξεις παραμένουν ίδιες. Οπως τότε, πρέπει να μιλάς τη γλώσσα τους για να καταλάβεις: «Μπούρλιασμα» - το βελόνιασμα των φύλλων. «Παστάλιασμα» - βγάλσιμο από τα ράμματα και στοίβαγμα σε ματσάκια. «Ούτσια» - η κορυφή, τα τελευταία φύλλα. «Μαξούλι» - η καλή ποιότητα. «Ροφούζι» - καπνός β’ διαλογής…

Τα τρίβεις στα χέρια σου, τα μυρίζεις, προσπαθείς να συμμετάσχεις στην ιεροτελεστία όπως μπορείς. «Ανακάτεψε λίγο καμπά κουλάκ με αυτόν τον μπασμά να δουν τι τσιγάρα καπνίζουμε εμείς», παραγγέλνει. Εμ, μόνο έτσι καταλαβαίνεις…

Στην εύφορη πεδιάδα, νέες καλλιέργειες διαμορφώνουν το σύγχρονο πλουτοπαραγωγικό τοπίο. Σιτηρά, βαμβάκι, αμπέλια που στάζουν κρασί. Άλλη αρχέγονη παράδοση κι αυτή. Κάποιος θα μπορούσε να πει πως ο νομός Δράμας αποτέλεσε λίκνο της διονυσιακής λατρείας από τα αρχαία χρόνια.

Το βεβαιώνουν τα ευρήματα: η μαρμάρινη κεφαλή του γενειοφόρου θεού του κρασιού (εντός του Αρχαιολογικού Μουσείου Δράμας), ακόμα περισσότερο το ελληνιστικών χρόνων ιερό του Διονύσου που ανασκάφηκε σε πλάτωμα 2,5 χλμ. από την Καλή Βρύση.

Μάλιστα, από το συγκεκριμένο προκύπτει πως ο κάμπος ανέκαθεν σχετιζόταν με εορτές ανθεστηρίων και αγροτικών Διονυσίων. Με πομπές «σατύρων», ενδεδυμένων με δέρματα τράγων, να τραγουδούν και να χορεύουν γύρω από τον βωμό.

Νεότερες εκφάνσεις της παγανιστικής λαϊκής λατρείας απαντώνται σε πολλά χωριά του Μενοικίου και του Φαλακρού όρους. Η πληθώρα των εθιμικών εκδηλώσεων στην πλειονότητά τους συνδέεται με τις περιόδους του Δωδεκαημέρου και της Αποκριάς, εποχές στις οποίες τελούνταν οι διονυσιακές γιορτές.

 

Μια απέραντη γιορτή

Τα δρώμενα του Δωδεκαημέρου -ευετηρικές τελετές που εξασφαλίζουν την καρποφορία της γης- λαμβάνουν χώρα κάθε χρόνο με τη συμβολή και τη συμμετοχή όλων. Ειδικότερα την περίοδο των Θεοφανίων η Καλή Βρύση, η Πετρούσα και οι Πύργοι βρίσκονται στο επίκεντρο του εθίμου, στο οποίο (με κάποιες παραλλαγές) κυριαρχούν οι ζωόμορφες μεταμφιέσεις και η θορυβώδης ηχητική υπόκρουση για να διώξουν το «κακό»…

Λύρα, γκάιντα και νταχαρές ή νταϊρές (μεγάλο ντέφι με βαθύ ήχο) συνοδεύουν με τον ξεσηκωτικό τους ρυθμό αρχέγονες τελετουργίες.

Στην Καλή Βρύση (6-8/1) οι Μπαμπούγεροι περιδιαβαίνουν για τρεις μέρες τα σοκάκια, στην Πετρούσα (7-8/1) σατιρίζουν την αναπαράσταση γάμου με τη συνοδεία καμήλας, στους Πύργους (6-7/1) αρκουδόμορφοι μεταμφιεσμένοι σέρνουν ένα ολονύχτιο γλέντι γύρω από τα καφενεία του οικισμού. Και στην Καλλιθέα μέχρι πρόσφατα, μπορούσες να παρακολουθήσεις το «άναμμα της κούπας», αυτές τις γιγάντιες καθαρτήριες φωτιές των Απόκρεω, μα όχι πια.

Τώρα θαυμάζεις τα σπίτια, τα υπέροχα τοποθετημένα πλάι στο ρέμα, τα πνιγμένα στα πλατάνια αγροτόσπιτα. Και το πυργοειδές καμπαναριό του Αγίου Αθανασίου κάπου στο βάθος, τα άφθονα νερά να κυλούν γύρω του (κάποτε κινούσαν δέκα μύλους!).

Όμορφο χωριό. Και πέρασμα· για το Μενοίκιο, τις Σέρρες, με θέα στα καπνοχώραφα, τα αμπέλια, τις βουνοκορφές του Φαλακρού… Όλη τη γη στα πόδια σου την έχεις από δω πάνω. Και αν δεν υπήρχαν και τα βουνά, όλη τη Δράμα!